São Sebastião do Caí, Rio Grande do Sul, Brazil

quinta-feira, 15 de março de 2012

Aprendendo o Hunsrickisch: Prefixos e Sufixos



Prefixos e sufixos comuns na língua alemã hunsrickisch

                     Aumentativo:
Não existe sufixo para aumentativos no hunsrickisch. Costuma-se acrescentar antes da palavra masculina: grosse feminina: gros (grande). No plural, sempre é precedido por: grosse

Exemplos:

Singular:                             Plural:
casarão - gros haus grosse haisa
montanha - grosse bérrich grosse bérriche
cabelão - gros hoa grosse hoa
peixão - grosse fisch grosse fisch
meninona - gros medche        grosse medcha
chefão - grosse scheff grosse scheffa
bandidão - grosse bandit grosse bandite
festão - gros fest grosse festa

                   Diminutivo:
Sempre é acrescentado o sufixo: che no singular e cha no plural. Além disto, algumas palavras suprimem a última vogal, separando com apóstrofe, como também é empregada a apóstrofe para separar palavras terminadas em S, a fim de manter a fonética.

Exemplos:

Singular:                                 Plural:
garotinho - bubche bubcha
garotinha - medche medcha
casinha - haus'che hais'cha
cabelinho - hoache hoacha
chefinho - cheffche cheffcha
coisinha - dingche ding'cha
gordinho - fettche fett'cha
magrinha - móocheche móochecha

Aliás, neste sentido, muitas vezes quando os pais queriam falar meloso, carinhoso como os filhos, falavam as frases inteiras no diminutivo, que ficavam assim:

Meinche libche medche ichche honnche dichche soche génnche, das'che ichche dichche gans'che faschmuusleche kenntche. (Minha querida filha eu gosto tanto de ti que poderia te adornar de dengos).

                      Positivo:
Aqui, além do sufixo lich na palavra orignal, para tornar a palavra mais veemente, coloca-se antes da palavra: alla meascht.

Exemplos - Singular = plural:

alegríssimo/a - alla mescht frohlich
divertidíssimo/a - alla meascht chpill'lich
saborosíssimo/a - alla meascht chmacklich
amadíssimo/a - alla meascht lieblich
amiguíssimo/a - alla meascht fróindlich
esquentadíssimo/a (de quente) - alla meascht hitslich
esquentadíssimo/a (de humor) - alla meascht hetslich

                     Negativo:
Como no português, é acrescentado um prefixo: unn. 

Exemplos:

Singular:                                Plural:
desordem - unnotnung unnotnunge
desemprego - unnórwed unnórwede
desassossegado - unnruich    unnruiche
desmiolado - unngedankt unngedankte
desconhecido - unnbekant unnbekante
descadeirado - unngesetst     unngesetste
destrancado - unngeschloss unngeschlosse
desfeito - unngemacht unngemachte

Outros prefixos e sufixos:

Singular:                                Plural:
dificuldade - schwirichkhéd schwirichkhéde
santidade - hailichkhéd hailichkhéde
amabilidade - liblichkhéd liblichkhéde
pontualidade - phinklichkhéd phincklichkhéde
mortandade - toodichkhéd toodichkhéde
genialidade - schlauichkhéd schlauichkhéde
idiotice - dummichkhéd dummichkhéde
esquicitice - chpassichkhéd chpassichkhéde
andamento - gangichkhéd gangichkhéde
pensamento - gedankichkhéd   gedankichkhéde

desleixado - lappich lappiche
encebado - schmêerich schmêeriche
marcado - markich markiche
sugado - lutschich lutschiche
rasgado - ressich                 ressiche
freado - bremsich bremsiche
estaqueado - chteckich chteckiche

principalmente - haupstlich
geralmente - gemenalich
certamente - sichalich
finalmente - endlich
ardente - brennlich
poente - unnaganglich
sabiamente - chlaulich
abusivo - chtohlich
decisivo - endentlich
conclusivo - auslich
produtivo - chaff'lich

terça-feira, 13 de março de 2012

Hunsricka Wétta wo Faschwunn senn - Palavras em Hunsrickisch que sumiram







Ouça o texto gravado aqui: hea das graveadne chteck do hia:


Hunsricka wétta wo faschwunn senn

Ich senn an enem projekt am schaffe mit dem leera Leonardo Vieira, in dem wo de en ordeneadne bichelche am mache is, fa das ma di chtimmuns chtruktur faschteen kenne so wi se geschrib gebt.
Di órwed, obwohl di fill tsait un gedichte nemmt fon baide saite (main un dem leera sain), is mechtich lustich un was noch meh interessant is, es bringt mea raus woahéede fon de wicklung des tip hunsrickisch chpreche in de gange des ioore, un fon originella wétta wo iwasetst geb senn fon annre, gemena hand brasiliónisisch. Un ich honn das nohre gemérreckt wi ich óngefang honn di formulare se fille, dot wo ich must uf hunsricka daitsch wisse gelóoftne wétta, awa wo mea aus de gedanke gefall senn saine richtiche nóome.
Un das chteck fa mich de meascht impressioneat, wóod fon de fawannschaft, nóome wo mea tóoch tsu tóoch benutse un wo im originéll net so wóore. Un honn das raus gefunn dorrich di Raimunda Fink fon Harmonii - RS, en fróo mit meh wi achtsich ioa, mit en ausnams gehénn, wo ima mea gehollef hott in main tswaifle tsu de wétta wo faloa senn dorrich di tsaite. Gehn ma mohl an di facte:
In de formulare fon dem leera Leonardo, gibt es ene capittel gedreht tsu de fawannschafts relatsione, wo ea froht di nóome in hunsrickisch fom pabai, mamai, wowo, wowo, khenna, engelcha, schwoocha, schwiichafatta, priime un sobrinie.
Es wóod iwa laicht alle kwestione antwotte, woll ma mohl sihn:
Pai- pabai, fatta
mãe - mamai, mudda
marido - mann
esposa - fróo
filho - khennt, sohn
filha - medche
irmão - bruda
irmã - schwesta
avô - de wowo
avó - di wowo
neto - de engelche
neta - di engelche
cunhado - schwoocha
cunhada - schwiicha
sogro - schwiichafatta
sogra - schwiichamutta

...bis do hinn, alles gut! Laicht se antwotte, an de chpits des tsunn. Awa, do senn di wétta komm wo mich widda di wandt gedrickt honn: primo, prima, sobrinho, sobrinha.
Gemena tsait, wenn mea uns in hunsrickisch fa primo/prima referire, sóon mea: de priime/di priime.
Fa sobrinho un sobrinha, fill sóon: maine sobrinie, main sobrinie. Un wenn mea net de term in potuguiesich benutse fa nenne sobrinho um sobrinha, sóon mea: o filho do meu irmão/a filha de minha irmã: main bruda's khennt/main schwesta's medche.
Awa, obwohl ma nutse dieses artifitsióles setsung, senn ich intrigead geb, wall in so en dicht fawannaschaft's relatsion mist es doch ene ekstra term gewe in hunsrickisch.
Gesta hat ich di dankelich oportunited gehat fa noch en mohl mit de wowo Raimunda fatseele do honn ich di tswaifle bekept. Si sóod mea ted sich net meh arrinre wi lang es wead wo di originélle nóome faschwunn senn, oda negst, fon dem hunsrickische chprooch, in preferents fa priime un bruda's kent, un bis, sobrinie.
- Awa wi senn di originélle nóome fa di fawannaschafts relatsione? Honn ich gefrot. Si hot mich do gelénnt:
- Primo is kusin, wo fom francesische cousin kommt. Prima is kusine, fom francesische cousine. Sobrinho gród so wi in daitsch is neffe un sobrinha is nichte.
Mea honn noch en haufe leckiches dings fatseelt iwa de hunsricka daitsch, un das will ich mit de tsait hia foa bringe.
Wi ich hémm komm senn, honn ich tentead das gehénn pusche tsu main khennt'a tsait fa mich arrinre ob ich schon mohl di terme wo di mea foa gebrun hot, geheat het, un unna denna all, denke ich gans schwach an en tante, schwesta maines mamai wo in Escadinie (Feliss RS) gewohnt hot, wo iwa sain khenna gesóod hot si sollte gut mit uns umm gehn wall mea were sain kusincha, ora wi, primos.

TRADUÇÃO:


Palavras do Hunsrickisch que desapareceram

Estou trabalhando num projeto juntamente com o professor Leonardo Vieira, onde ele ordenadamente está formando uma cartilha para se compreender a estrutura vocal do alemão hunsrickisch na forma escrita.
Este trabalho, apesar de tomar muito tempo e dedicação de ambas as partes (minha e do professor), é muito prazeroso e o que é mais interessante, vem me trazendo à tona realidades da transformação do modo de falar hunsrickisch ao longo dos anos, e de palavras originais que foram substituídas por outras, geralmente abrasileiradas. E eu só percebi isto quando comecei a preencher os formulários onde tinha que saber em alemão hunsrickisch palavras muitas vezes corriqueiras, mas que me fugiam da lembrança o seu verdadeiro nome.
E o caso mais impressionante para mim, foi o de relações de parentesco, nomes que usamos no dia-a-dia, mas que originalmente não eram assim. E descobri isto através da Raimunda Fink de Harmonia - RS, senhora octogenária, de uma memória invejável, que sempre me auxiliou nas dúvidas em relação às palavras perdidas no tempo. Vamos aos fatos:
Nos formulários do professor Leonardo, existe um capítulo voltado às relações de parentesco onde pergunta os nomes em hunsrickisch de pai, mãe, avô, avó, filhos, netos, cunhados, sogros, primos e sobrinhos.
Foi muito fácil responder a todas as questões, senão vejamos:
Pai- pabai, fatta
mãe - mamai, mudda
marido - mann
esposa - fróo
filho - khennt, sohn
filha - medche
irmão - bruda
irmã - schwesta
avô - de wowo
avó - di wowo
neto - de engelche
neta - di engelche
cunhado - schwoocha
cunhada - schwiicha
sogro - schwiichafatta
sogra - schwiichamutta

... até aí, tudo bem! Fácil de responder, na ponta da língua. Mas, então vieram os termos que me colocaram contra a parede: primo, prima, sobrinho, sobrinha.
Normalmente, ao nos referirmos em hunsrickisch para primo/prima, falamos: de priime/di priime.
Para sobrinho e sobrinha, muitos falam: maine sobrinie, main sobrinie. E, se não usamos o termo em português para designar sobrinho e sobrinha, falamos: o filho do meu irmão/a filha de minha irmã: main bruda's khennt/main schwesta's medche.
Mas, mesmo usando este artifício, fiquei intrigado, pois em relação de parentesco tão próxima deveria ter existido algum termo específico no hunsrickisch. 
Ontem tive a grata oportunidade de mais uma vez conversar com a vó Raimunda e elucidei as dúvidas. Ela me disse que não sabe há quanto tempo os nomes originais desapareceram ou quase, da língua hunsrickisch, dando preferência para priime e bruda's khennt, ou até, sobrinie.
- Mas como são os termos originais para esta relação de parentesco? - Perguntei. Ela então me ensinou:
- Primo é kusin, que vem do francês cousin. Prima é kusine, do francês cousine. Sobrinho, como no alemão é neffe e sobrinha é nichte.
Conversamos ainda sobre muitas coisas bacanas do alemão hunsrickisch que aos poucos irei postando aqui. 
Quando cheguei em casa, fiquei tentando levar a memória aos meus tempos de criança para tentar lembrar se já havia escutado alguma vez estes termos que ela me passou, e de todos, lembro vagamente de uma tia, irmã de minha mãe que morava em Escadinhas (Feliz RS) dizendo para seus filhos nos tratarem bem porque éramos seus kusincha, ou seja, priminhos.